De Tweede Wereldoorlog heeft, naast herinneringen, verhalen en foto’s, ook tastbare sporen nagelaten in en rond IJmuiden, in de vorm van verdedigingswerken in de duinen en bossen, de grote bunkers in het havengebied, straatnamen, en graven van en monumenten ter herinnering aan verzetsmensen en oorlogsslachtoffers. In aanloop naar de viering van tachtig jaar bevrijding besteed ik in deze rubriek aandacht aan een aantal van deze sporen. In deze aflevering aandacht voor de sloop en wederopbouw van IJmuiden.

Door Erik Baalbergen

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bouwen de Duitsers strategisch gelegen havenplaatsen aan de westkust van het Europese vasteland om tot vestingen tegen geallieerde aanvallen vanuit zee, vanuit de lucht en over land. IJmuiden is een van die havenplaatsen. De verdediging van de Festung IJmuiden krijgt voor de Duitsers prioriteit boven IJmuiden en haar bewoners.

Naast de oorlogsellende waar alle bezette gebieden mee te maken hebben, krijgen IJmuiden en de IJmuidenaren ook luchtaanvallen en bombardementen, evacuaties en sloop voor de kiezen. Deze zaken drukken een zwaar stempel op het IJmuiden van tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.

Bommen

Tijdens de oorlogsdagen van 10 tot 14 mei 1940 voeren Duitsers luchtaanvallen uit op Nederlandse verdedigingswerken en doelen rond de havens. Een Duits bombardement veroorzaakt veel schade in Oud-IJmuiden. Gedurende de bezettingsjaren vinden geallieerde bombardementen plaats op Duitse verdedigingswerken en bouwwerken en op andere voor de Duitsers strategische plekken en industrieën in en rond IJmuiden. Daarbij vallen burgerslachtoffers en worden huizen, soms hele huizenblokken, en andere gebouwen vernield.

Evacuaties

Evacuaties vinden al op de eerste oorlogsdag plaats. Vanwege een dreigend bombardement op de sluizen moet een aantal omwonenden evacueren. Op 4 mei 1942 kondigen de Duitsers via Velsens burgemeester de gedeeltelijke ontruiming van het kustgebied aan. Een maand later volgt een aankondiging van de ontruiming van een deel van IJmuiden en de gemeente. De officiële reden is het gevaar van bombardementen. Enkele weken later horen duizenden inwoners dat ze binnen het uur hun huizen moeten verlaten.

Eind november 1942 hangen op veel plaatsen in de gemeente aankondigingen over aanstaande evacuaties. Op 1 maart 1943 moeten Oud-IJmuiden, IJmuiden-West en grote delen van IJmuiden-Oost zijn ontruimd. Alleen degenen die bij onder meer de Hoogovens, de havens, de spoorwegen of de gemeente werken mogen met hun gezinnen in IJmuiden blijven wonen. Grote delen van IJmuiden raken ontvolkt door de massale evacuaties.

Sloop

Begin 1943 start op last van de Duitsers de sloop van huizen en gebouwen in IJmuiden, om schootsvelden te creëren tussen Duits geschut en de sluizen en de Velser spoorbrug. Hele delen van IJmuiden worden met de grond gelijk gemaakt en verdwijnen voorgoed van de kaart.

Een deel is het gebied rond de Oranjestraat in Oud-IJmuiden. Een ander deel is een brede strook rond het vooroorlogse Kennemerplein, tussen het kanaal in het noorden en de duinen in het zuiden. Bij de wederopbouw worden hier onder meer het Van Poptaplantsoen en Moerbergplantsoen aangelegd. Een derde deel is een brede strook tussen de Kalverstraat en Willemsbeekweg, van de Frans Halsstraat tot de Velser spoorbrug.

Trieste balans

Na de bevrijding wordt de trieste balans van vijf jaar oorlog met bombardementen, evacuaties en sloop opgemaakt. Volgens een overzichtje in het boek ‘Een gemeente in oorlogstijd. Velsen 1940-1945’ zijn alleen al in IJmuiden zijn in totaal 3190 woningen verwoest en 4600 beschadigd, 9 scholen verwoest en 31 beschadigd, 2 kerken verwoest en 10 beschadigd, en 159 andere gebouwen verwoest en 363 beschadigd. Veel evacuees kunnen na de bevrijding niet meer terug naar hun eigen huis. Soms bestaat deze eenvoudigweg niet meer of is deze aan anderen toegewezen.

Wederopbouw

Na de bevrijding breekt een tijd van puinruimen, wederopbouw en stadsuitbreiding aan. In januari 1947 presenteren de architecten Dudok, Van Tijen en Maaskant hun ‘basisplan voor de wederopbouw en uitbreiding van de gemeente Velsen’ met een toelichting in het boekje ‘Velsen Herrijst. IJmuiden de stad aan de zee’. Dit plan, in de latere jaren vijftig uitgebreid met de plannen van Dudok en Wissing voor Zeewijk, bepaalt tientallen jaren lang de ontwikkeling van IJmuiden.

Het gebied ten westen van de Oranjestraat rond het oude Willemsplein wordt aangewezen als industriegebied. Dit vooroorlogse IJmuidense centrum is tijdens de oorlog nagenoeg compleet verdwenen en vanwege het basisplan daar nooit meer teruggekomen. Inmiddels is het gebied wel weer woongebied. Een groot deel van het kaalgeslagen stuk rond het Kennemerplein wordt een groenstrook, van het kanaal tot de duinen. Tegenwoordig is dit Stadspark ook al deels gevuld met woningen.

In de kaalgeslagen strook tussen de Kalverstraat en de Willemsbeekweg komen het Plein 1945, als het nieuwe centrum van IJmuiden en de gemeente Velsen, en een grote weg van oost naar west met daaromheen woonwijken. De weg is de latere Lange Nieuwstraat. De nieuwe woonwijken zijn de Rivierenbuurt en de Visserswijk, het latere Duinwijk.

Tochtig

Een groot deel van het huidige stratenpatroon van IJmuiden, het aanvankelijk links laten liggen van het westelijk deel van Oud-IJmuiden, het nooit tot een gezellig centrum gekomen ‘centrum’ van IJmuiden en de tochtige Lange Nieuwstraat zijn zichtbare en voelbare herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog. Wat betreft de Lange Nieuw en een gezellig centrum kan er met de uitvoering van de gebiedsvisie ‘Pont tot Park’ hopelijk nog iets rechtgebreid worden van enkele missers van Dudok en zijn kornuiten…

Fotobijschrift: De Lagersstraat is een van de op de grens van een schootsveld gelegen straten waar ook nu nog het verschil in huizen van voor (links) en na (rechts) de Tweede Wereldoorlog duidelijk zichtbaar is. Foto: Erik Baalbergen, 2025