Mammoeten en andere prehistorische dieren voor onze kust

In deze rubriek staan we even stil bij een typisch IJmuidens onderwerp aan de hand van een foto en naar aanleiding van de actualiteit, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor mammoeten en andere prehistorische dieren voor onze kust.

Door Erik Baalbergen

Op vrijdag zoeken veel viskotters na een werkweek van vissen op de Noordzee, de haven van IJmuiden op om te overweekenden. Na het lossen en het schoonmaken en opruimen kan de bemanning naar huis om van het weekend te genieten. In de nacht van zondag op maandag vertrekken de meesten weer naar zee.

Mammoeten en sabeltandtijgers

In de loop van de vrijdag lossen de binnengekomen schepen hun vangst aan een van onze kades. Meestal is dat verse Noordzeevis. Maar afgelopen vrijdag werd ik tijdens het kantje pikken geattendeerd op enkele viskisten op de kade met speciale bijvangst: fossiele botresten. Nou weet ik dat de Noordzee vaker veel z’n geheimen prijsgeeft aan vissers en strandgangers, en dat zijn dan niet alleen vissen, andere zeedieren, schelpen en afval. Maar zo’n verzameling prehistorische stukken bot, en zelfs een stuk tand van een mammoet, had ik nog nooit bij elkaar gezien als ‘bijvangst’.

Regelmatig worden in visnetten, en na een storm zelfs aan het strand, fossiele resten van grote grazers uit de prehistorie gevonden. Deze prehistorische dieren leefden tijdens de laatste ijstijd, van ruim 100.00 jaar tot zo’n 9.000 jaar geleden, in het gebied waar nu de Noordzee ligt. Tijdens de laatste ijstijd was er zoveel water opgeslagen in de enorme ijskappen ten noorden van ons, dat de zeespiegel vele meters lager was dan tegenwoordig. Het grootste deel van het relatief ondiepe zuidelijk deel van de Noordzee stond droog en bestond uit enorme grasvlaktes. Op die grasvlakten leefden onder meer mammoeten, wolharige neushoorns, reuzeherten, wisenten, paarden en zelfs sabeltandtijgers. Een soort prehistorische Beekse Bergen aan je voeten, als je op de Simmersfoor staat en om je heen kijkt…

Doggersland

Maar ook onze eigen verre voorouders liepen rond op deze steppes en konden als het ware gewoon tussen Nederland en Engeland lopen. In 1931 visten Engelse vissers op de Doggersbank een duizenden jaren oude harpoen op. De Doggersbank is een bekende, 300 kilometer lange zandbank in de Noordzee. Het is het restant van het voormalige Doggerland, een stuk hoger gelegen land ten noordwesten van ons huidige land. Tot zo’n 8.000 jaar geleden woonden en jaagden hier mensen.

Door klimaatverandering kwam er een eind aan de ijstijd en begonnen de ijskappen te smelten. Hierdoor steeg ook de zeespiegel en werden de Noordzeesteppes overspoeld door het zeewater. De dieren en mensen vluchtten naar hoger gelegen delen zoals Doggersland en wellicht ook andere hoger gelegen duin- en zandruggen zoals de Bruine Bank op zo’n 80 kilometer ten westen van IJmuiden, maar uiteindelijk verdwenen ook de hoger gelegen delen en de twee- en viervoeters.

Bijvangst

De Noordzee neemt niet alleen maar geeft ook af en toe. Onder dat laatste vallen dus botresten van de prehistorische dieren die hier leefden, en dan vooral van mammoeten. Samen met Siberië is de Noordzee de grootste vindplaats van mammoetfossielen. Noordzeevissers vinden veel mammoetresten op visrijke plekken als de Doggersbank en de Bruine Bank, maar ook op plekken waar opgezogen grond uit onder meer de Eurogeul, de vaargeul voor supertankers en grote containerschepen van en naar de Nieuwe Waterweg en de Rotterdamse haven, wordt gedeponeerd. Zandsuppleties hebben nog veel meer fossiele resten blootgelegd.

Veel vissers zijn zich bewust van het belang van de opgeviste fossiele resten. Ze houden deze apart en brengen ze aan wal. De vondsten gaan naar de fossielenhandel of naar professionele en amateurpaleontologen. Bijzondere vondsten komen dikwijls via via bij Naturalis terecht.

Ruig op de zeebodem

Terug naar de viskisten. Het lijkt wel afval van een prehistorische barbecue… Een indrukwekkend gezicht, vooral als je weet hoe oud deze resten van best wel dicht bij huis zijn. Ik vermoed zo maar dat deze kisten niet voldoende materiaal bevatten om een mammoetskelet te reconstrueren. Het geeft een apart gevoel om even een stukje tand van een prehistorische mammoet vast te kunnen houden. Overigens, aan de gaatjes te zien heeft er al heel lang geen tandarts meer naar gekeken…

Als ik de volgende keer vanaf het strekdammetje bij het kleine strand naar zee kijk, zal ik stiekem even de ogen sluiten en proberen weg te dromen bij de aanblik van een steppe vol met prehistorische monsters, waar een sabeltandtijger stilletjes en vastberaden een mammoet aan het besluipen is. Da’s toch echt rauw aan zee, nou zeg maar gerust: ruig op de zeebodem!

Fotobijschrift: Drie viskisten gevuld met fossiele botresten. Bovenop in de rechter kist ligt een stukje mammoettand. Foto: Erik Baalbergen