Velsen – Afgelopen 4 mei, de dag dat heel Nederland de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdenkt, vond in Stadsschouwburg & Filmtheater Velsen een heel bijzondere boekpresentatie plaats. ‘Op zoek naar een plaats om thuis te komen. De geschiedenis van de Joodse inwoners van Velsen’, van de hand van de IJmuidense historicus Trudi Bos.

Door Ingeborg Baumann

Het was druk in de foyer van de Stadsschouwburg. Met leden van het Comité 4 en 5 mei, nabestaanden en familie van de zestien in het boek beschreven Joodse families en andere belangstellenden. Na een zoals altijd vlot gesproken introductie van het programma door creatief directeur Jacob Bron interviewde Denise Citroen auteur Trudie Bos en Mira Kronenberg, een van de nabestaanden van de in het boek voorkomende families. Ook werd de presentatie gevolgd via Zoom, onder andere in de USA. Denise Citroen is verzamelaar van huizen- en familieverhalen en initiatiefnemer van Open Joodse Huizen. Want: ,,De levensverhalen van Holocaust overlevenden of hun nabestaanden bieden universele lessen.’’ Een strekking die we die hele Dodenherdenking, door vele mensen uitgesproken in veel bewoordingen, hebben horen onderstrepen en bevestigen. De verhalen van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog mogen nooit vergeten worden. Ook al is het 78 jaar geleden en ook al woeden er vandaag de dag oorlogen en zijn er humanitaire rampen die zijn weerga niet kennen. Júist daarom!

Motivatie

IJmuidenaar Trudi Bos vertelt wat haar motivatie was om dit boek te schrijven. Een heel werk trouwens, alleen al het materiaal verzamelen. En dat was nodig voordat de gesprekken plaats konden vinden natuurlijk, want zoals we allemaal weten vertellen overlevenden van de oorlog niet graag hun verhalen. Er moesten dus duidelijke ingangen tot een gesprek zijn. Denise Citroen begon het interview met de woorden: ,,Op 4 mei herdenken we in IJmuiden de Joden die vanuit hier zijn geïsoleerd, gedeporteerd, vervolgd en vermoord. Het heeft lang geduurd voordat hier in brede kring belangstelling voor was, eerst moest er een ‘zichtbare’ groep gemaakt worden.’’ Trudi Bos: ,,Het idee ontstond naar aanleiding van het boek ‘De Velser affaire’ (Bas Von Benda-Beckmann), waar maar drie pagina’s over Joodse inwoners instaan. De zestien IJmuidense families telden 57 leden. Van hen overleefden 42 de oorlog. Er ontbrak iets aan de geschiedenis waar ik woon en ben opgegroeid. Ik wilde al die mensen hun plek teruggeven door het hele verhaal te reconstrueren.’’

Want wie van de oudere generatie IJmuidenaren herinnert zich niet dat je je schoenen kocht bij Mozes van Staveren, je nette pakken bij de kledingzaak van Gerrit van Praag en voor bouwdingetjes ging je naar Max Menist.

Mooie band

Trudi is gaan graven in archieven en ook Huize Dina, zie de Jutter|Hofgeest van afgelopen week, speelde een belangrijke rol in haar onderzoek. Overal werd ze heel hartelijk ontvangen en te woord gestaan, bij elke familie. Met sommigen ontstond ook een mooie band. Zoals met Mira Kronenberg. ,,Ik was al bezig met de familiegeschiedenis want mijn vader praatte wél. Aan het eind van zijn leven heeft hij ook zijn herinneringen opgeschreven voor ons. Ik was vooral nieuwsgierig of Trudi nog familieleden op kon sporen.’’

Over de doden niets dan goeds

De beschrijving van de Joodse families is heel reëel. Gewoon zoals het was en niet gekleurd door ‘over de doden niets dan goeds’ sentimenten. Zo was Abrahan Groen een sterke persoonlijkheid binnen de vishallen- en afslag. Een persoon waar je niet omheen kon. En dat wil wat zeggen in dat wereldje waar de meeste mannen geen ‘lieverdjes’ waren. En er was altijd wel gedoe over en weer in de vis. Ook in die tijd was er absoluut sprake van antisemitisme. Je ging voor je bril naar de brillenjood, ‘alle Joden zijn handelaren en niet altijd eerlijk’, en andere gemeenplaatsen. Hoewel de Joden hier heel goed geïntegreerd waren en niet op een eilandje leefden in een afgesloten Joodse gemeenschap.

Overlevingspercentage

Bijzonder, maar ook logisch, is dat het overlevingspercentage bij de IJmuidense Joden 66 procent was, tegen een landelijk gemiddelde van slechts 27 procent. Er kwamen ook landelijk veel Joden naar IJmuiden om te vluchten. IJmuiden is immers de poort naar de Noordzee.  De familie Wijnschenk wist ook te ontsnappen. Sal Wijnschenk is nu 93 en woonde de presentatie bij via een Zoom verbinding. Zijn nichtje Tineke Wijnschenk neemt namens hem het eerste exemplaar van het boek in ontvangst. Sal wist op 14 mei 1940 op een trawler weg te vluchten uit IJmuiden. Net op tijd, een dag later zou Nederland capituleren.

Het tweede boek was voor Louise van Gelderen, dochter van Philip die boekhouder was van de firma De Weduwe Groen, een van de eerste reders en vishandelaren in IJmuiden. De levensloop van de Van Gelderens is uitvoerig beschreven in het boek. Haar zoon Mark was wel aanwezig in het theater. ,,I am sure she’s crying right now’’, zegt hij. Louise kijkt ook mee via Zoom.

Au Casino

Daarna vertelde Gert Binnendijk, als kind leerling van Nettie Vlessing, over Sam Vlessing, en speelde hij de compositie ‘Au Casino’ van Vlessing op piano. Pianist en predikant Binnendijk heeft de informatie over Sam Vlessing grotendeels uit een aflevering van Typisch IJmuiden van Erik Baalbergen in de Jutter|Hofgeest van 18 juli 2021. De Joodse IJmuidenaar had een muziekschool voor de Tweede Wereldoorlog hier. Hij overleed in 1934 en kreeg zijn eigen hof in IJmuiden, het Sam Vlessinghof. De geschiedenis van de familie Vlessing is één van de hoofdstukken uit het gepresenteerde boek. Tijdens haar speurwerk stuitte historicus Bos in het Joods Historisch Museum op partituren van Sam Vlessing en tevens zocht ze leerlingen die ooit bij diens dochter hadden gespeeld. En daar was Binnendijk er één van. ‘Au Casino’ is een bebop stuk, duidelijk daterend uit vrolijker tijden dan de oorlog. Nu weten we ook hoe Vlessing’s muziek klinkt.

Foto’s

In het gebonden boek, een bewaarexemplaar dat iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van Velsen zou moeten hebben, er staat namelijk ook veel over het ontstaan van Velsen en de visserij in, worden alle families, hun dagelijkse bezigheden, hun lief en leed, en waar ze werden vermoord heel toegankelijk beschreven. De families worden teruggeplaatst waar ze horen. Onze lokale historie. Geïllustreerd met heel veel herkenbare foto’s die herinneringen zullen losmaken en dan niet alleen bij de nabestaanden van deze Joodse families.

Fragment familie Wijnschenk

Kobus Wijnschenk wordt geboren in 1887 in de Amsterdamse Jodenbuurt. Het gein Wijnschenk heeft het niet breed en Kobus en zijn broers en zussen groeien op in armoede. Kobus werkt zich op en in de jaren twintig is hij de drijvende kracht achter de familieonderneming ‘Vischhandel Wijnschenk’. In 1918 staat zijn oudste broer Abrajham in hun vishandel aan de Blasiusstraat. Er zitten veel Joodse winkels in de straat. Op nummer 106 heeft winkelier Goudeketting een kruideniers- en grutterszaak, er zijn een paar koosjere slagerijen en op nummer 46 is de Synagoge Ahawd Chesed.

Vishandel Wijnschenk koopt zijn vis aan de afslag in IJmuiden en Kobus houdt, zoals veel Amsterdamse vishandelaren, kantoor in de vishallen. In 1922 besluiten Kobus Wijnschenk en negentien andere Joodse vishandelaren de krachten te bundelen. Ten overstaan van notaris Dolleman in Velsen richten ze de ‘Coöperatieve Vereeniging ter bevordering van de vischhandelbelangen te IJmuiden’ op.

’Op zoek naar een plaats om thuis de komen. De geschiedenis van de Joodse inwoners van Velsen’. Trudi Bos, uitgeverij Noord-Holland, Wormer, 416 pagina’s, winkelprijs 29,95 euro.