In deze rubriek staan we stil bij een typisch IJmuidens onderwerp aan de hand van een foto en naar aanleiding van de actualiteit, een stukje geschiedenis, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor een transformatorhuisje met een verhaal.

Door Erik Baalbergen

Langs de straat ‘omhoog naar Augusta’, in het talud tussen de Adrianastraat en de Oranjestraat, staat een onopvallend gebouwtje met gemetselde muren, een plat dak, een schoorsteen en drie blauwe deuren. Duidelijk een transformatorhuisje. Terwijl je er normaal langsloopt, sta ik er nu toch even bij stil.

Transformatorhuisjes

Op foto’s van rond de vorige eeuwwisseling staat hier nog geen huisje. Niet zo vreemd ook, want pas vanaf 1901 doet de elektriciteit haar intrede in Velsen en IJmuiden. Op een foto van rond 1920 zien we op dezelfde plek al een transformatorhuisje staan, dan nog met twee deuren en zonder schoorsteen. Dit lijkt op de linkerhelft van het huidige huisje. Op een foto uit ca. 1935 zien we het dan inmiddels vergrote huisje in z’n huidige vorm staan.

Vermoedelijk is het huisje ergens rond het midden van de jaren tien van de vorige eeuw gebouwd naar ontwerp van Han van Loghem. Deze Nederlandse architect werkt veel voor de Kennemer Electriciteit-Maatschappij (KEM), het energiebedrijf in de jaren 1904-1916, en diens opvolger vanaf 1917, het Provinciaal Elektriciteitsbedrijf van Noord-Holland (PEN). Zijn werken zijn sterk beïnvloed door architect Berlage. Van Loghem is ontwerper van de rond 1913 gebouwde elektriciteitscentrale aan de Kanaaldijk, de latere PEN-centrale en Witte Theater. Tussen 1914 en 1919 ontwerpt hij tachtig transformatorhuisjes in Noord-Holland. Bij elk ontwerp zorgt hij ervoor dat het transformatorhuisje in de omgeving past. Zo past dit huisje in het talud.

Haan en Hond

Opvallend zijn de twee kleurige geglazuurde tegels die aan weerszijden van de grootste toegangsdeur in de gevel zijn ingemetseld. Op de tegel links zien we een kraaiende haan voor een opkomende zon. Op de tegel rechts zien we een bijtgrage buldog. Het zijn zogenaamde cloisonné-tegels. Cloisonné is een techniek voor het aanbrengen van gekleurde vlakken van een motief op onder meer keramiek. Met metaaldraad of kleiribbels worden de verschillende vlakken begrensd.

De haan en hond tegels zijn ontworpen door de Nederlandse kunstenaar Lambert Bodart. De tegels zijn in grote hoeveelheden voor de KEM en later het PEN geproduceerd door de aardewerkfabriek De Porceleyne Fles in Delft, waar Bodart tientallen jaren als ontwerper werkt. Bij veel vóór de Tweede Wereldoorlog gebouwde transformatorhuisjes, onder meer die ontworpen zijn door Van Loghem, zijn de haan en hond tegels in de gevels ingemetseld. De bedoeling is dat de haan en de hond naar elkaar kijken. Ook heeft het PEN een verkleinde versie van de tegels aan zijn personeel geschonken.

Waarschuwen en toehappen

De tegels zijn bedoeld als een soort pictogrammen. In het artikel ‘HAAN EN HOND in den muur van onze Hoogspanningshuisjes’, in 1933 verschenen in het door het PEN uitgegeven tijdschrift ‘Alles Electrisch! In huis en Bedrijf’, wordt ingegaan op de vraag ‘waartoe die tegels dienen en welke toch hun beteekenis is’. De auteur stelt dat ‘het betreden van deze gebouwtjes door niet ter zake deskundigen levensgevaarlijk is’. Dit wordt ‘onderstreept door de in de muren gemetselde Haan en Hond. De haan staat daar om zijn waarschuwing uit te kraaien: mij is dit huis ter BEWAKING toevertrouwd, geen onbevoegde mag hier binnentreden, en aan de andere zijde komt de hond met zijn nog verder strekkende taak: mij is dit huis ter VERDEDIGING toevertrouwd en ik sta gereed die verdediging op mij te nemen.’ De haan waarschuwt, de buldog hapt toe als je de waarschuwing negeert. Niet alleen maar een fraaie versiering dus!

NAP-peilmerk

Een ander leuk weetje is de aanwezigheid van een metalen nagel met de letters NAP in de schuine muur aan de linkerkant van het huisje. Dit is een zogenaamd NAP-peilmerk. NAP staat voor Normaal Amsterdams Peil, ten opzichte waarvan in Nederland alle hoogtes gemeten worden. Nul meter NAP is ongeveer gelijk aan het gemiddeld niveau van de Noordzee.

Op een webpagina van Rijkswaterstaat lezen we dat in ons hele land ongeveer 35.000 NAP-peilmerken zijn aangebracht in onder meer gebouwen, bruggen en viaducten. Van elk peilmerk is de hoogte ten opzichte van het NAP bekend. Bijna overal in ons land is binnen een afstand van 1 kilometer zo’n peilmerk te vinden. Daarmee kan overal de hoogte ten opzichte van het NAP worden bepaald. Op de kaart van actuele NAP-peilmerken is de NAP-nagel in de muur naast het elektriciteitshuisje geregistreerd als peilmerk nummer 025A0371.

Zo zie je maar hoeveel er nog valt te vertellen over een ogenschijnlijk eenvoudig transformatorhuisje!

Op de foto:
Het elektriciteitshuisje aan de Oranjestraat. In de gevel aan weerszijden van de deur op de voorgrond bevinden zich de tegeltjes van de haan en de hond. In het schuine muurtje links van de linker deur bevindt zich het NAP-peilmerk. Iemand heeft er een cirkeltje omheen getekend. De twee vlakke deuren worden dikwijls voor gebruikt voor aanplakbiljetten. (Foto: Erik Baalbergen)